Ενενήντα χρόνια συμπληρώνονται από την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και την έναρξη της μικρασιατικής εκστρατείας. Στις 15 Μαϊου 1919 άρχισε να γράφεται ένα από τα δραματικότερα κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας κατά τον 20ό αιώνα.
Για την «εντολή» του Συμμαχικού Συμβουλίου των νικητών του Α Παγκοσμίου Πολέμου να τεθεί υπό ελληνική στρατιωτική κατοχή η Σμύρνη, την αστραπιαία απάντηση του Ελ. Βενιζέλου «είμεθα έτοιμοι» και τα όσα σχετικά ακολούθησαν μένει ακόμη να γραφούν πολλές σελίδες. Η έναρξη της μικρασιατικής εκστρατείας, η μεταβολή της σε τυχοδιωκτική περιπέτεια και, τελικά, το τραγικό τέλος της δίχαζαν παλαιότερα. Σήμερα λιγότερο, αλλά οι ριζικά διαφορετικές απαντήσεις των ιστορικών εξακολουθούν να φέρνουν στην επιφάνεια τα βαθιά χαραγμένα στη συλλογική μνήμη γεγονότα εκείνης της εποχής.
Ερωτήματα του τύπου αν ορθώς ο Βενιζέλος αποδέχτηκε ή και προκάλεσε την εντολή, αν ήταν μια απόφαση λογική και ρεαλιστική για τα δεδομένα της εποχής ή όχι διατυπώνονται και επαναδιατυπώνονται αναλόγως με τις συγκυρίες και τις εποχές. Κρίνοντας από το τελικό αποτέλεσμα, που ήταν ο ξεριζωμός του μικρασιατικού ελληνισμού, η απάντηση, βεβαίως, είναι αρνητική.
Πριν, όμως, εγείρονται άλλα ερωτήματα, που δυσχεραίνουν την αποδοχή καθολικά αποδεκτών απαντήσεων: ήταν μοιραίο η αποδοχή της εντολής, η απόβαση και τα συνακόλουθα να καταλήξουν στην εθνική καταστροφή;
Δύο προσεγγίσεις
Χάριν της επετείου από το μεγάλο πλήθος των απαντήσεων, που έχει δώσει η ιστορική επιστήμη στη χώρα μας, ίσως δύο πρόσφατες, συμπυκνώνουν με ενάργεια τις διαφορετικές προσεγγίσεις.
Η μια είναι του ακαδημαϊκού Κ. Σβολόπουλου («Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία»). Είναι ανεπιφύλακτα καταφατική. «Ανταποκρινόταν σε μείζονες ανάγκες του ελληνισμού με τρόπο περισσότερο προφανώς αποτελεσματικό από τις άλλες πολιτικές προτάσεις που είχαν διατυπωθεί ή όχι. Επιπλέον, προσφερόταν να ανοίξει νέες προοπτικές σε μια ελληνική επικράτεια ικανή να διαδραματίσει ιθύνοντα ρόλο σε περιφερειακό επίπεδο. Είχε ακόμη συνυφανθεί με απτές πραγματικότητες της διεθνούς ζωής και συναρτηθεί με μια ευνοϊκή συγκυρία. Από εκείνες που, έστω και παροδικές σε διάρκεια, αρκούν για να προσδιορίσουν τον ρου της Ιστορίας... Μελλοντικές αναπόδραστα δυσμενείς συγκυρίες δεν ήταν στο στάδιο αυτό (λήψη απόφασης) διαγνώσιμες». Εννοεί τις διαφοροποιήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, τον τουρκικό εθνικισμό και την απόσυρση του Βενιζέλου μετά την ήττα στις εκλογές του 1920.
Η δεύτερη ανήκει στον καθηγητή Γ. Λεονταρίτη («Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο»). Σύμφωνα με την ανάλυσή του «οι εδαφικές διεκδικήσεις εντάσσονταν οργανικά στο τότε ιμπεριαλιστικό σύστημα...». Οι αποφάσεις των Μεγάλων «ανταποκρίνονταν μεν φαινομενικά στις προσδοκίες των Ελλήνων, ουσιαστικά, όμως, δεν αποτελούσαν παρά αυτοσχεδιασμούς ...για να υπερπηδηθούν οι έριδες μεταξύ των συμμάχων και η αδυναμία της Αντάντ να δώσει λύσεις στο τουρκικό ζήτημα. Με τα δεδομένα αυτά, η ύστερη εμπλοκή της Ελλάδας στη Μικρά Ασία ελέγχεται καταδικασμένη εκ προοιμίου...».
Το συμπέρασμά του προσφέρεται για εθνικό στοχασμό: «Αυτό δεν σημαίνει ότι η καταστροφή που επακολούθησε ήταν αναπόφευκτη, αλλά οι επιλογές και η όλη πορεία που ακολουθήθηκε συνέβαλαν στη γνωστή κατάληξη. Ο ελληνικός εθνικισμός στην επιδίωξη των απώτατων στόχων του αποδείχτηκε αυτοκαταστροφικός».
Σταθμοί στον δρόμο προς την τραγωδία
Οκτώβριος-Νοέμβριος 1918
Στον Μούδρο της Λήμνου υπογράφεται η ανακωχή που τερματίζει τον πόλεμο των δυνάμεων της Αντάντ με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ελληνικά πλοία αγκυροβολούν μπροστά από το ανάκτορο των Σουλτάνων στην Κωνσταντινούπολη, προκαλώντας ενθουσιασμό στον ελληνικό πληθυσμό.
Αύγουστος 1920
Συνθήκη των Σεβρών (κοντά στο Παρίσι) μεταξύ των νικητών του Α Παγκοσμίου Πολέμου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η επικράτεια της τελευταίας περιοριζόταν στη Μικρά Ασία και τη διοίκηση της περιοχής Σμύρνης αναλάμβανε η Ελλάδα (τα καθεστώς θα αποφασιζόταν πέντε χρόνια αργότερα).
Οκτώβριος 1922
Υπογράφεται η ανακωχή μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στα Μουδιανά της Προποντίδας. Εχει προηγηθεί η εγκατάλειψη της Μικράς Ασίας και από το τελευταίο ελληνικό τμήμα. Ηττα και τραγωδία ολοκληρώνονται με την αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων και του πληθυσμού από την Αν. Θράκη.
«Αποφασισμένη η ένωσις μετά της Ελλάδος!»
«Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη την Σμύρνην ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αύτη ελήφθη διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριον είναι αποφασισμένη η ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος... Εννοώ ποία αισθήματα χαράς θα πλημμυρίσουν σήμερον τας ψυχάς... αλλά είμαι βέβαιος ότι η εκδήλωσις αύτη δεν θα λάβη ουδένα χαρακτήρα ούτε εχθρικότητος, ούτε υπεροψίας απέναντι ουδενός... Δεν εορτάζομεν την κατάλυσιν ενός ζυγού, διά να υποκαταστήσωμεν εις αυτόν την ιδίαν ημών επικράτησιν...»
(από το ιστορικό διάγγελμα Βενιζέλου προς τους Σμυρνιούς τη 14η Μαϊου 1919)
Δεσμοί «τρισχιλίων ετών...»
«Φέρω εις γνώσιν υμών ότι κατ εντολήν της κυβερνήσεώς μου (ενεργούσης εκ συμφώνου μετά των Συμμάχων) προβαίνω εις στρατιωτικήν κατάληψιν της Σμύρνης και των πέριξ. Η κατοχή αύτη σκοπόν έχει την εξασφάλισιν των πληθυσμών και προστασίαν εν γένει της εννόμου τάξεως. Ουδαμώς σκοπεύει να προκαταλάβη τας αποφάσεις της Συνδιασκέψεως και της τύχης των εδαφών μετά των οποίων άλλωστε επί τρισχίλια ήδη έτη τοιούτοι δεσμοί συνδέουν την Ελλάδα». (από την προκήρυξη του Ελληνα διοικητή του στρατού κατοχής στις 15 Μαϊου 1919)
ΠΑΝΗΓΥΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΡΟΠΑ
«Αναστάσιμη» μέρα με κακούς οιωνούς...
Στο κλασικό για το είδος του έργο του δημοσιογράφου και ιστορικού Χρ. Αγγελομμάτη «Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας» αποτυπώνεται η 15η Μαϊου ώρα με την ώρα:
«Ητο 5η πρωινή και τα κτίρια της προκυμαίας είχαν ήδη κατακλυσθή από μυριάδας λαού. Οι εξώσται, τα παράθυρα, αι στέγαι, εμαύριζαν και αυτά ακόμη τα δένδρα... Εις τα 6, η απέραντος προκυμαία εμυρμηκιούσεν. Αψίδες με μυρσίνας είχαν στηθεί εις το σημείον που θα απεβιβάζοντο τα ελληνικά στρατεύματα. Σημαίαι εκυμάτιζαν παντού...
Οταν ηκούσθη η λέξις «έρχονται» όλα τα μάτια υγρά εκαρφώθησαν προς το βάθος του κόλπου... Εις τας 7 τα μεταγωγικά ήσαν πλέον εν όψει και εις τας 7.30 το υπερωκεάνιον «Πατρίς» επλεύριζε... Ενας σαλπιγκτής, από την γέφυραν του πλοιάρχου εσάλπισε τον χαιρετισμόν προς την πόλιν και μετά πάροδον ολίγης ώρας οι στρατιώται ήρχισαν ν αποβιβάζονται... Εις την αρχήν σιγή επεκράτησε, τα πλήθη ωμοίαζαν ως να είχαν πετρωθεί επί τόπου... Και τέλος όταν υψώθη η επιβλητική φωνή του Χρυσοστόμου (μητροπολίτη Σμύρνης), ετρικύμισεν όλον εκείνο το πλήθος...
Εις τας 9.30 το πρωί, μέσα εις μίαν ατμόσφαιραν εορτής εορτών, εξεκίνησαν από τον προ της Λέσχης Κυνηγών χώρον (το σημείο της αποβίβασης) αι μονάδες, αι οποίαι θα εβάδιζαν προς τα παραλιακά προάστεια της Σμύρνης, την Καραντίναν και άλλα. Ο λαός, άνδρες, γυναίκες, παιδιά εκύκλωνε τον στρατόν και εβάδιζε μαζί του, πανηγυρίζων ειρηνικώς, την μεγάλην ημέραν. Επί κεφαλής των πορευομένων τμημάτων ήτο το 1/38 σύνταγμα ευζώνων...»
Από επίσημες στρατιωτικές εκθέσεις τα τμήματα αυτά, λόγω μιας σειράς λαθών, αποκομμένα βάδιζαν προς τα δυτικά προάστια από τον παραλιακό δρόμο, που περνούσε μέσα από την τουρκική συνοικία. Οταν περνούσαν από την πλατεία Διοικητηρίου και «εισήρχοντο εις την προς Κρανατίναν οδόν, εδέχθησαν πυρά από της οδού ταύτης, ένθα υπήρχον τουρκικά χαρακώματα...»
Οι αιματηρές συμπλοκές, που ακολούθησαν από τις 10.30 το πρωί μέχρι τις 4 μ.μ., όταν «επεβλήθη η τάξις» , θα πάρουν μεγάλες διαστάσεις και θα χρησιμοποιηθούν ποικιλοτρόπως στην πορεία. Το σχετικό πόρισμα Διασυμμαχικής Ανακριτικής Επιτροπής θα διαπιστώσει ότι Ελληνες στρατιώτες άνοιξαν πυρ εναντίον αόπλων Τούρκων πολιτών και αιχμαλώτων.
Ετσι κι αλλιώς, «η κατοχή της Σμύρνης δεν άρχισε με τους καλύτερους οιωνούς», αλλά με «δυσοίωνο προμήνυμα μελλοντικών δεινών», όπως σημειώνουν αρκετοί ιστορικοί.
Η οργισμένη αντίδραση του Βενιζέλου διασκέδασε κάπως τις διεθνείς εντυπώσεις, αλλά ο ίδιος ήταν απογοητευμένες και μάλλον προφητικός, όταν έγραφε (Ιούλιος 1919) στον υπουργό Εξωτερικών: «Οταν βλέπω όλα αυτά (είχαν μεσολαβήσει κι άλλα έκτροπα στο Αϊδίνι) αρχίζω να σκέφτομαι μήπως είχαν δίκαιον οι μυκτηρίζοντες την μικρασιατικήν πολιτικήν μου... Εάν μη συνετισθώμεν και αν ιδίως οι στρατιωτικοί μας εν Σμύρνη δεν συνέλθουν εκ της μέθης εις ην φαίνονται ευρισκόμενοι και δεν προλάβουν πάσαν νέας παρεκτροπήν... θα καταντήσωμεν να εξωσθώμεν εκ Σμύρνης κακήν κακώς, εξηυτελισμένοι και ταπεινωμένοι».
6-19 ΜαΪου 1919
Το χρονικό των πρώτων απελευθερωτικών ωρών
6 Μαϊου (22 Απριλίου με το παλιό ημερολόγιο) 1919: Το Συμμαχικό Συμβούλιο, που συνεδριάζει στο Παρίσι από τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς, στο πλαίσιο της Διάσκεψης Ειρήνης, αποφασίζει ο ελληνικός στρατός να καταλάβει τη Σμύρνη.
12 Μαϊου: Οριστικοποιείται η εντολή των Τεσσάρων (με την αρχική απόφαση Αγγλίας, ΗΠΑ και Γαλλίας, συμφωνεί, τελικά, και η Ιταλία). Ο Βενιζέλος παίρνει το «πράσινο φως» για την απόβαση προκειμένου να τηρηθεί η τάξη και να προστατευθεί ο χριστιανικός πληθυσμός της περιοχής.
13 Μαϊου: Ο ελληνικός στρατός (Ι Μεραρχία), με τις οδηγίες της συμμαχικής στρατιωτικής διοίκησης, αποπλέει από τις Ελευθερές της Καβάλας προς τη Γέρα της Μυτιλήνης. Κατά το ταξίδι οι στρατιώτες πληροφορούνται από διάγγελμα του πρωθυπουργού και υπουργού Στρατιωτικών Βενιζέλου ότι προορισμός είναι «η μητρόπολις της Ιωνίας».
14 Μαϊου: Παραδίδονται στις συμμαχικές δυνάμεις τα οθωμανικά φρούρια της Σμύρνης. Οι χριστιανοί συγκεντρώνονται στο προαύλιο της ορθόδοξης Μητρόπολης της Σμύρνης, όπου και διαβάζεται απελευθερωτική προκήρυξη Βενιζέλου.
15 Μαϊου: Το πρωί η ελληνική νηοπομπή φθάνει στη Σμύρνη και τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα αποβιβάζονται στην προκυμαία. Προχωρούν προς τα παραλιακά προάστια για να διαχωρίσουν χριστιανικές και μουσουλμανικές κοινότητες. Προκαλούνται επεισόδια και συγκρούσεις με Τούρκους στρατιώτες και πολίτες (σύνολο νεκρών και τραυματιών περίπου 200- 350, ανάλογα με τις πηγές).
16 Μαϊου: Παγιώνεται η ελληνική στρατιωτική κατοχή στα περίχωρα της Σμύρνης.
17 Μαϊου: Ο Βενιζέλος πληροφορείται από το Αγγλικό Ναυαρχείο για τα επεισόδια. Οργισμένος ζητά επειγόντως πληροφορίες, διατάζει την άμεση σύσταση στρατοδικείου (αργότερα θα επιβληθούν μέχρι και θανατικές ποινές). Παραλλήλως, κρίνει απαραίτητη την κατάληψη του Αϊδινίου για να εμποδιστεί η επέκταση της ιταλικής ζώνης κατοχής.
18 Μαϊου: Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Εμ. Ρέπουλης αναχωρεί από την Αθήνα για τη Σμύρνη.
19 Μαϊου: Το Συμμαχικό Συμβούλιο αποφασίζει την επέκταση της ελληνικής ζώνης κατοχής (από το σαντζάκι της Σμύρνης έως το Αϊδίνι και τον καζά του Αϊβαλί). Ο Κεμάλ αποβιβάζεται στην Αμισό (Σαμψούντα) του Πόντου, πρώτο σταθμό στην πορεία για την οργάνωση της τουρκικής αντίδρασης.
ΕΘΝΟΣ
